Notae in Duos Libros

Ioh. Baptistae Vici
NOTAE IN DUOS LIBROS
alterum
De uno universi iuris principio etc.
alterum
De constantia iurisprudentis
excellentissimo domino
Ioh. Baptistae Philomarino,
Roccae Aspidis principi, Perdifumiensium duci,
Castriabbatis comiti, ditionis Cutri, Cutronei,
Sancti Iohannis Minagrii, Castellarum, urbis
Polycastri, Sami aliorumque oppidorum dynastae,
dicatae.

Excellentissime princeps,

Maximo merito tuo, excellentissime princepsIoh. Baptista Philomarine,Notas hasce in duos libros de principiis humanitatis tibi do dedicoque, qui te ab ineunte adolescentia humanitatis studiis erudivi; deinde in tuas cum foemina primaria Maria Victoria Caracciola ex Sancteramensium marchionibus nuptias epitalamicum carmen pro his humanitatis principiis edidi; demum de iisdem domi tuae, quo complures nobilissimi adolescentes virique principes, qua ingenio, qua iudicio, qua doctrina et interiori eruditione ornatissimi, tibi, sive amicitia, sive genere, sive affinitate, coniunctissimi, conveniebant, disserui. Accedit tui praeclarissimi generis dignitas, de cuius familia ab seculo usque octavo antiquissima extant testimonia nobilitatis, ultra quod tempus ea de re gravissimi scriptores certa documenta ferme desperant. At vero tuam ad mille annos praeclarae originis vetustatem, cum publica tuorum maiorum munificentia, tum amplissimarum opum perpetua successio conservarunt. Fundus enim sacrarii publici, ab seculo usque decimo, ex tuae gentis iure, divo Ianuario aliisque urbis Neapolis tutelaribus divis donatus, et priorum duum et octo posteriorum seculorum de tua nobilissima gente monumenta custodivit; atque ea ipsa publica largitas et magnificum praeterea collegii Societatis Iesu in hac urbe templum, munificentia Thomae Philomarini Roccae principis a fundamentis extructum, servabunt posteris. Perpetuus autem tuae amplissimae domus splendor ab Thoma Philomarino, magno Regni Neapolis senescallo et Ferdinandi primi summo armorum duce, luculentior

effulget; qui, Iuliani octavus et primus Roccae Aspidis dominus, a quo tu octavus princeps numeraris, quindecim perpetua serie maiores amplis ditionibus florentes pollentesque tibi coniungit. Sed et opum splendor et publicorum operum munificentia, in piam caussam maxime, rerum humanarum felicia temporum protestantur. Illa vero gloriae argumenta sunt magis propria, quae hanc ipsam temporum peperere felicitatem, praeclari sapientia et virtute viri, qui, in maximis nostrorum regum et summorum pontificum temporibus, duo summa Italiae decora, neapolitanum regnum et summum pontificatum, defensarunt. Et — ut praeteream ex tua gente Gratimulam, quae apostolicae Sedi Bonifacium nonum, non tam quod felicissima peperit, quam quod sapientissima mater eduxit, et Stephanum, decimoprimo seculo tarentinorum, et Petrum, Bonifacii pontificis maximi amitinum, Rheginorum archiepiscopum — Marinus, divi Thomae Aquinatis auditor, archiepiscopus capuanus, qui decem pontificibus maximis in gravissimis Ecclesiae rebus perpetuam navavit operam, suamque ecclesiam adversus Fridericum imperatorem quam fortissime defendit; — Mathaeus vero, archiepiscopus neapolitanus, apud Carolum et Robertum Andecavenses reges summis honoribus et ad Clementem quintum aliosque principes summos legationibus bene gestis, Regnum Neapolis ornavit auxitque; — Marcus Antonius, Ferdinando a cubiculo, Friderico a consiliis, Ferdinando Catholico Tarentum, acriter ac diu obsessum ab Gallis, propugnavit, quo merito Roccae Aspidis beneficio donatus est; — Iohannes Baptista, Carolum quintum caesarem in bellis africano, gallico, belgico perstrenue obsecutus, Roccae comes creari meritus est; — Thomas, Roccae princeps, Italiae quiete studens, in controversia, quae Paullum quintum inter et venetam rempublicam exarsit, diligentia, consilio, auctoritate, dignitatem romano pontifici, cum veneti Senatus gratia, conservavit. Sed meritis in rempublicam praetergreditur ceteros Franciscus, tertius Roccae princeps, qui in masanelliano tumultu, qui regnum Neapolis universum concusserat, Italiam exterruerat Europamque ferme omnem ad se converterat, obsequio in regem, pietate in patriam spectatissimus, difficili agens temperamento, ut ipsius nec virtus esset principi formidolosa, nec obsequium plebi suspectum, is in primis plebem ad sui regis fidem revocavit: quo in hispaniensem rempublicam beneficio a Philippoiv rege aurei Velleris torque insignitus est. Ascanii autem Philomarini, Sacrae Romanae Ecclesiae cardinalis amplissimi, neapolitanorum archiepiscopi, gentilis tui, tum in Sedem apostolicam et neapolitanam ecclesiam, tum erga hispanos reges populumque neapolitanum, tot, tanta ac tam praeclara sunt merita, ut eum nominasse sat sit ad aeternum tuae gentis decus. Hinc tuae nobilissimae domus maiores non modo omnibus neapolitanarum, sed externarum quoque rerum scriptoribus sane multis, ut Platinae, Ciacconio, Bzovio, Ughellio, Nostradamo, Zuritae, Guatio, Gualdo, Syro aliisque, scribendi argumenta publice praebuere: quae verae gloriae fidelis nota semper habita est et habebitur. His avitis tuas pertexerem quoque laudes, nisi tu, ut illas lubens audis, quia putas alienas, ita non toleras tuas, quas, tua in summa fortuna, summa animi moderatio pulcherrimas et amabilissimam facit. Tot igitur tantisque nominibus hic liber iure tibi inscriptus, ut te dignus quoque habeatur, tua dignatio praestare potest. Excipe eum igitur, qua benignitate soles, auctorem; et is praeclarum fuerit posteris monumentum summae observantiae, qua te prosequor.

Excellentiae Tuae

obsequentissimus ac devinctissimus famulus
Iohannes Baptista Vicus.

NOTAE in Librum priorem

Notae asterisco signatae adscriptae sunt margini codicis qui nunc est in bibliotheca serenissimi Eugenii Sabaudii principis, quibus aliae sunt posteriores.

1.
(pag. 28, n. 1).

Neque enim, postquam a Coruncanio iurisprudentiam profiteri coeptum est, ea nisi clarissimorum filiis virorum tradebatur, teste Cicerone inOratore ad Brutum [41]. Ibi: «Cur igitur ius civile docere semper pulchrum fuit, hominumque clarissimorum discipulis domus floruerunt?».

2.
(pag. 30, n. 1).

Quin Terentius Varro, appellatus «doctissimus togatorum», pro suo grammatici iureRerum divinarum et humanarum libros sane quamplurimos scripsit.

3.
(pag. 33, n. 1).

Gallice conscripta.

4*.
(pag. 35, n. 4).

Et, uti auctoritas persuasionem, ita ratio necessaria scientiam, non necessaria opinionem gignit.

5.
(pag. 42, n. 4).

[1] Ex qua ipsa demonstratione haec quoque alia conficiuntur.

iv

[2] Et ex eodem lemmatev, ut nobis a Deo sunt principia scientiarum, quando scientiae sunt idearum, ut ita dicam, syntaxes, et ideae mentalia, ut dicunt, sunt rerum verba, in Deo quoque esse ipsarum rerum principia.

v

[3] Et Deum esse primum verum.

vi

[4] Et Deum esse primum verum tum in essendo, ut dicunt, tum in cognoscendo.

vii

[5] Itaque primum verum metaphysicum et primum verum logicum unum idemque esse.

viii

[6] Et scientias esse de aeternis et immutabilibus quantum sunt de semper uniformibus, quod idem est ac de rebus ordini aeterno conformibus, quo aeterno rerum ordine stant principia scientiarum.

ix

[7] Postremo, quando pulchrum ordine constat, idem est scientias circa aeternum verum ac circa aeternum pulchrum versari: unde hominibus, ut veri, ita pulchri omnibus est ingenitum desiderium. Cumque pulchrum aeternum sit quae «animi» vocatur «honestas», conficitur ad extremum homini esse ingenitam vim, qua, una eadem opera, et ad verum et ad honestum quodque suapte natura feratur.

6.
(pag. 43, n. 1).

Quia quodque eorum trium est infinita mens, quamPrincipio esse demonstravimus Deum: quare quodque eorum trium Deus est, et, ob id ipsum, ea tria simul sunt unus Deus.

7.
(pag. 78, n. 2).

Et si puerorum tutelam natura non tam diligenter quam brutorum gerere videatur, qui ut plurimum noxia amant et praecipitibus delectantur; id tamen supplet vita sociali, ad quam homines fecerat, ut supra demonstratum, nam ea aetate a parentibus reguntur. Itaque id ipsum probat hominis socialem naturam, ut educatio, quae in brutis lactando, in hominibus iusta rationis aetate terminetur.

7 bis* Queste e le altre note qui inserite tra parentesi quadre si trovano bensí nelle aggiunte mss. all’esemplare inviato al principe Eugenio di Savoia, ma né vennero poi rifuse nel testo a stampa delleNotae, né, conseguentemente, il Vico rimandò a esse nelle postille marginali dell’esemplare postillato della Biblioteca Nazionale di Napoli [Ed.]. ¹.
(cfr. cap.lxxvii, § 4: pag. 81, v. 7).

[Quare prima naturae, si libere exerceantur, sunt mera facta; si iniuria prohibeantur, fiunt conatus, unde existunt iura; si prohibeantur ratione vel lege, fiunt conatus unde existunt virtutes, illinc philosophicae, hinc civiles.]

8.
(pag. 86, n. 4).
Idea huius operis.

Hactenus ratione descripsimus generis humani rempublicam eiusque formam, ordines, societates, negotia, leges, peccata, poenas, et scientiam in ea tractandi iuris universi exposuimus. Deinceps, ut haec magna generis humani civitas, ab suis usque primis humanitatis originibus, divina providentia moderante, moribus gentium ac proinde auctoritate fundata, ad hanc ipsam rempublicam universam, quam modo quodam metaphysico, sive in idea, qua licuit, optima, designavimus, per varia utilitatum et necessitatum humanarum

rudimenta, sive adeo per ipsarum sponte rerum oblatas occasiones, perducta sit, philologiae testimoniis, ad philosophiae examen revocatis, describemus.

9.
(pag. 91, n. 1) Da correggere ivi: «VideNotas, 9» [Ed.]. ².

Tu rectius dixeris Herculem maiorum gentium heroem, quem in his libris demonstramus esse characterem eorum qui primi gentes fundarunt: unde primae gentes suum quaeque Herculem habuere.

10*.
(pag. 91, n. 2) Da correggere ivi: «VideNotas, 10» [Ed.]. ³.

Nam prima usucapio fuit rerum suarum, nempe quae in communione positae communiter erant cuiusque, sive ex primo dominii genere, quod cum homine natum dicimus: deinde longo usu factae sunt cuiusque suae, ex dominii genere secundo, ex quo postea mansere. Unde Hermogenianus [Dig.,i, 1, 5] dicebat iure gentium «distincta», non acquisita, dominia.

11.
(pag. 99, n. 1).

Quae primae omnium «arae» fuerunt: unde primae urbes «arae» appellatae, ut latius infra.

12.
(pag. 101, n. 4).

Magis proprie dicas «motibus».

13.
(pag. 102, n. 6).

Magis proprie dicas «turbas».

14.
(pag. 104, n. 1).

Quod theologi morales dicunt et politici eleganter «dominio sovrano». Latinissime autem et maxime proprie «dominium civile» dicendum esset, nempe dominium civitatis seu reipublicae in rebus privatorum.

15.
(pag. 106, n. 6).

Sive adeo stoici suum de necessitate dogma hac fabula involuere, ut infra inNotis libri secundi, partis secundae, ad paginae 486 versum 15 Cfr. nel presente volume l’xi delleDissertationes [Ed.]. ⁴.

16.
(pag. 117, n. 1).

Sed postea abstinuimus pro his principiis historiam romanam percurrere, cum animadverteremus in his libris eius reipublicae praecipua momenta, seu potissimas caussas, sive auctus, sive status, sive corruptionis, ex vi ipsa romani iuris, sive custoditi, sive laxati, quantum sat est, expendisse, ut quivis ex sese id ipsum facile praestare possit. Quare, quod heic polliciti sumus, lege caputccxvii huius libri.

17.
(pag. 144, n. 1).

Alia nomina passim in his libris et verba praeterea ob has ipsas infantiae latinae rationes nata monosyllaba, enumerantur libro secundo, parte secunda, capitexiii, pag. 381 [§ 13].

18.
(pag. 144, n. 3).

Sed primo illi summoque hominum stupori, etiam istam animadversionem rectius abiudicaveris, ut abiudicamus libro

secundo, parte secunda, capitexx, ubiDe matrimoniis [§ 20]. Quod et nostrum de divina providentia argumentum, per hos libros perpetuo dissertatum, confirmat gravius, et cum caeteris, quae de stupido illo primorum hominum genere narrantur, aptius congruerit, qui fulmine opus erat ut ad humanitatem colendam excitarentur, nec tamen omnes sunt excitati, ut inHistoria temporis obscuriDe constantia philologiae, cap.xx sgg. [Ed.]. ⁵ narratur. Si dicas quod secuti aquilas ubi se absconderent, quia aves maiores in altis montium nidificant et omnes faciunt nidos ad fontes, providentia divina duce, reperere perennes aquas, ad quas perpetuo considerent; et sic postea primum omnium divinorum beneficiorum id agnovere, iuxta perennes fontes primas sedes fundasse. Unde prima et maxime acris fuit primis gentibus religio fontium.

19.
(pag. 146, n. 6).

Adde et «sacerdotia».

20.
(pag. 147, n. 1).
Lingua primarum gentium triplex: divina, heroica, vulgaris.

Haec ita coniiciebamus, donec postea tertium linguae genus, quod natura primum fuit, nempe gentium linguam falso divinam, ita priorem heroica, ut heroica prior vulgari est, tandem inveniremus. De qua inNotis libri secundi partis secundae, ad caputxxiii et caputxxxi Cfr.Dissertationes,xii exiii [Ed.]. ⁶.

20 bis*.
(cfr. cap.cl, § 1: pag. 148, v. 25).

[«Concilio populi advocato», eadem omnino ratione qua reges homerici conciones advocabant, ut scirent subiecti quid ipsi publice decrevissent.]

21.
(pag. 155, n. 1).

Et sane romanam rempublicam duo extra ordinem lata pessum dedere: lex agraria, quae fere semper plebiscitis proposita est, quae fuere populi leges extra ordinem senatus iussae, et senatusconsultum ultimum, quo extra ordinem consules adversus Caesarem armati sunt.

22.
(pag. 159, n. 1).
Graecia foederata abiit in optimatium rempublicam.

Ex cuius locis, quam sane multis, illum seligam ubi Agamemnoni, [qui], in concione quae dicitur ἀγορά, in quam plebeii quoque conveniebant, edicit graecis in patriam reditum, Diomedes se in concione quae dicitur βουλή, sive in heroum consilio, aperte obstiturum respondet: pro cuius sententia graeci ad Troiam expugnandam mansere [Il.,ix, 17 sqq.].

23.
(pag. 160, n. 3).

Significatione huius falso divinae vocis secunda et prolata, non prima et nativa, ut dicemus inNotis libri secundi, partis secundae, ad caputxxiii et caputxxxi Cfr.Dissertationes,xii exiii [Ed.]. ⁷.

24.
(pag. 165, n. 4).

Ut ne Sylla quidem, plebeiae partis crudelissimus victor ac tyrannus, oppresserit.

25.
(pag. 166, n. 3).
Reipublicae romanae in ipsa forma maximum vicium, quod eam perdidit.

Et si forte duplex in eadem civitate sit legislatrix potestas, altera veras leges, altera iussa potestate legibus pari feret, ut

in romana, quae tamen certissimis immotisque finibus sunt distinguenda, quae res, romanis inobservata, ipsorum rempublicam perdidit: nempe ut populus leges ferret et plebs plebiscita potestate legibus pari. Nam plebiscitis primum extra ordinem irrogatae poenae, mox mandati honores et imperia, tandem agrorum obstinata divisio; et ex legibus agrariis primum turbae, mox potentum certamina, tandem bella civilia orta, quibus respublica concidit.

26*.
(pag. 168, n. 3).
Vera lex regia romanorum.

Et sic ius quiritium publicum, quod ex primorum patrum coitione in primis cum plebe turbis coaluit, quo prima reipublicae forma optimatium fuit; deinde, in populum comitiis coactum, diffusum est, ex quo respublica libera extitit; tandem populo ademptum. Et «romanae maiestatis» appellatio, qua populus in comitiis dominus imperii romani agnoscebatur, evanuit; neque adeo ultra «quirites» fuere, quia non ultro romani in comitiis centuriatis fuere.

27.
(pag. 175, n. 2).

Quo instituto, in republica libera, senatus custodiebat arcana consilia, ut de legationibus, de foederibus. Quorum acri custodia, dum Romae, cum graecarum rerumpublicarum, tum ipsius Persei legati agerent explorabundi quid senatus contra Graeciam decerneret, patres belli fedus cum Eumene, pergamenorum rege, contra Perseum pepigere, et ita celarunt ut vix quatuor post finitum bellum annos rescitum sit. Quo ingenti commodo respublicae liberae carent sine hac reipublicae optimatium mixtura: quare, ut sua consilia celent hostes vel aemulos, eo necessitatis misere rediguntur quod uni, ut Aristidi athenienses, aut paucis fide et taciturnitate summis spectatis viris, ut hollandenses, in Arausionensis principis ad Britanniam

occupandam expeditione, cum evidenti periculo servitutis, rempublicam universam permittant.

28.
(pag. 179, n. 1).

Et inter Germanos soli sacerdotes «literarum secreta» norant, ut narrat Tacitus,De moribus Germanorum [19], quod clarus doctor dominus de Ghemminghen advertit in epistola ad calcem libri secundi Una delle lettere che, come verrá meglio spiegato nellaNota bibliografica, materiano leClarissimorum virorum censurae extra ordinem, aggiunte dal Vico in calce alDe constantia iurisprudentis e che, nella presente edizione delleOpere, sono state trasferite nel volumev, consacrato nell’Autobiografia, carteggio e poesie varie. Cfr. p. 152 della2a edizione, specie nota 3 [Ed.]. ⁸.

29.
(pag. 180, n. 4).

Ex significatione linguae falso divinae translata, ut in notisDe lingua falso divina, libro secundo, parte secunda, ad caputxxiii et ad caputxxxi, interCanones mythologiae Cfr.Dissertationes,xii exiii [Ed.]. ⁹.

30.
(pag. 186, n. 2).

Uti re ipsa dixit Carolus Sigonius,De antiquo iure civili romano, libroi, capitevii, et libroii, capitev, ubi plebem in romana republica bifariam, apposite ad rem nostram, accipi observat: pro «gente», ut opponitur patriciis; pro «ordine», ut senatoribus. Et «plebem» pro «gente» definit «ignobiliorem populi romani partem»; pro «ordine» vero «qui neque senatores neque equites ex populo erant». Ego vero definirem populi romani partem pauperiorem.

31*.
(pag. 186, n. 3).
«Attus» Tacito [Ann.,xii, 25].

32.
(pag. 187, n. 1).
De iuris scientia sacra, sive arcana, romanorum.

Qui mos heroicus ad Ciceronem usque perdurabat, qui, in orationePro domo [1], divinitus institutum dicit ut pontifices et deorum immortalium religionibus praeessent et humana iura interpretarentur. Et, libroiiDe legibus [19], Quintus Mucius Testo: «Marcus» [Ed.]. ¹⁰ Scaevola sese ex patre Publio audisse refert quod nemo pontifex bonus esset nisi qui idem ius civile probe cognosceret. Et libro primoDe oratore [45], sub Marci Crassi persona: «Iam vero ipsa per se (iurisprudentia) quantum afferat iis, qui [ei] praesunt, honoris, gratiae, dignitatis, quis ignorat? Itaque, ut, apud graecos, infimi homines, mercedula adducti, ministros se praebent in iudiciis oratoribus, ii qui apud illos πραγματικοί/ vocantur, sic in nostra civitate, contra, amplissimus quisque et clarissimus vir, ut ille qui propter hanc iuris civilis scientiam sic appellatus a summo poeta est:

Egregie cordatus homo, Catus Aeliu’ Sextus,

multique praeterea». Ex quibus locis apertissime conficitur etiam Ciceronis aetate iurisconsultos nonnisi fuisse patricios.
33.
(pag. 188, n. 1).
Patriciatus dignitas unde dicta?

Nisi Pomponius intelligat principis consiliarium, quod eius aetate consiliarii principis appellarentur «patricii», inde quod senatores in republica libera patres populi romani fuere, sub principatu fuere patricii seu patres principis. Quae ratio

fuit ut ea dignitas solveret filiumfamilias a patria potestate: ita ut qui in republica libera erant «patricii genere», sub principatu essent «patricii dignitate».

34.
(pag. 204, n. 2).
Prima lyra, leges — Clytemnestrae et Aegysti mythologia.

An haec lyra fuerit, ad quam, ut Nestor narrat Telemacho inOdyssea [iii, 267 sqq.], poeta ab Agamemnone domi relictus, qui sibi uxorem Clytemnestram servaret, castimoniae laudes accinebat, quibus delectata, regina casta vivebat. Quem poetam Aegystus in insulam desertam devexit, eoque amoto, Clytemnestram ad se domum abduxit: nempe, eiecto heroum sive optimatium consilio, qui leges custodiebant, legibusque proiectis, tyrannus castarum foeminarum pudicitiam expugnavit.

35.
(pag. 205, n. 2).

Ad quod apposite Cicero, primoDe oratore, [45]. Ibi: «Est enim sine dubio domus iurisconsulti totius oraculum civitatis».

36.
(pag. 211, n. 2).

Libro secundo, parte secunda, capitexx, sectioneDe successionibus ab intestato, [§ 61], quaenam ista fuissent «fila» explicatur.

37.
(pag. 212, n. 1).
Metaphysica heroum — Bina animorum vehicula stoicorum.

Celebres eius rei sunt apud Homerum loci ubi Achilles amplectitur Patrocli umbram, quae uti fumus evadit [Il.,xxiii, 99 sqq.], quod is miratur in inferis animos esse simulacra sine praecordiis; et mater, quae, ab Ulysse ter comprehensa,

ter elabitur (quem locum postea Virgilius et Torquatus Tassus sunt imitati), filio, id miranti, dicit ignem vorare corpora, animum uti somnium evolare [Od.,xi, 205 sqq.]; idemque Ulysses videt idolum Herculis in inferis, ipsum in caelo inter numina dicit esse [ib., 600 sqq.]. Cui fortasse loco stoici suum dogma affinxere de duplici animorum vehiculo — sive corporis genere quodam, quod utrumque corporis speciem praeberet, corpus vere non esset — altero ostraceo terrestri, altero aethereo, puriore; et defunctorum animos in inferis purgari ostraceis, in caelo cum aethereis vehiculis agere.

37 bis*.
(cfr. cap.clxxxvii, 3: pag. 216, v. 23).

[Hinc legeXII Tabularum caputDe usucapione conceptum: «Usus et auctoritas fundi biennium esto», non tantum «usus biennium esto», ut cum biennali possessione procederet auctoritas seu dominium ex iure quiritium, ex iure patrum romanorum, non ut naturalis possessio pareret dominium civile. Quare usucapionis definitionem a Modestino traditam in lege 3Digesti, De usucapione [xli, 3], qui legunt quod sit «dominii adiectio», per continuationem possessionis, eodem sumere debent de hoc rerum statu: postea vero, sublato discrimine soli italici et provinciarum, usucapio «dominii adeptio» facta est lege unicaCodicis, De usucapione transformanda [vii, 31]. Post ea tempora, possessio naturalis coepit parere civile dominium.]

38.
(pag. 244, n. 2) Da correggere ivi: «VideNotas, 38» [Ed.]. ¹¹.

Idque confirmat lectio ipsiusDig.,i, 2,De origine iuris, 2, § 45 («Et, ut obiter sciamus, ante tempora divi Augusti publice respondendi ius non a principibus dabatur»), apertissime inepta, immo falsa, nisi ita emendetur: nam, ante «D. A.», divum Augustum, nedum princeps ullus ius respondendi dedit nemini, sed nullus omnino princeps romanus fuit.

39*.
(pag. 245, n. 4).

Nisi potius sciens, ut seduli adulatores solent: religiosum iuris videri, quo maiori fide et gravius assentaretur Augusto Nell’esemplare inviato al principe Eugenio quest’annotazione è apposta dopo le parole «Capito iuris antiqui acer custos» (p. 245, v. 23) e redatta cosí: «Quo facilius Augusto suam assentationem probaret: quod vitium in eo Tacitus [Ann.,iii, 75] notat» [Ed.]. ¹².

40.
(pag. 251, n. 4).

Namque ius, virtute fundatum, virtute quoque ab libero populo imperiique domino obtinendum, neque luxuria, avaritia, ambitu, unde discordiae civiles ortae et inde servitus nata, perdendum erat.

41.
(pag. 252, n. 1).

Contra autem Graecia ob insignem humanitatem et praeclares ingenii artes et disciplinas a consule Flaminino Testo: «Flaminio» [Ed.]. ¹³ victore prorsus libera asserta est, et graecis rebuspublicis ius optimum, quale ante habuerunt, integrum relictum.

42.
(pag. 254, n. 3) Da correggere ivi: «VideNotas, 42». ¹⁴.

Apposite ad hanc rem vide inNotis Cfr. piú giú, p. 659, nota 132 [Ed.]. ¹⁵ libri secundi, pag. 540, pulcherrimum Taciti locum inVita Agricolae.

NOTAE in Librum alterum

Notae asterisco signatae adscriptae sunt margini codicis qui nunc est in bibliotheca serenissimi Eugenii Sabaudii principis, quibus aliae sunt posteriores.

1.
(pag. 267, n. 1).

Poterat sane alter hic liber inscribiDe divinarum humanarumque rerum constantia, acceptis «divinarum rerum» nomine philosophia, «humanarum» philologia. Sed placuit modestior epigrapheDe constantia iurisprudentis, libro in duas partes diviso, alteramDe constantia philosophiae, quae unice spectat ad rationem, alteramDe constantia philologiae, quae in primis auctoritatem observat, ut iurisconsultus constet in universi iuris uno principio unoque fine, nempe aeterna ratione, cuius partem diximus esse gentium humanarum auctoritatem.

2*.
(pag. 276, n. 1).

Ut ex Deo cognatos, quae est illa «cognatio quaedam inter homines constituta», quam dicit Florentinus in lege «Ut vim»,Digesto, De iustitia et iure [i, 1, 3], quam demonstravimus libro priore, principio et capitibusxliv,xlv etl.

3.
(pag. 282, n. 4).
Pro nostris principiis theologicae virtutes tres —
Earum subiectum, humilitas — Forma, divina gratia.

Et pro tribus, quas pro iuris universi principiis, quae libro priore disseruimus, virtutis partibus, tres theologicae virtutes enumeratae: fides, quae mentem, seu nosse, veris aeternis revelatis illustrat; spes, quae animum, seu velle, ad aeterna

bona revelata excitat; et charitas, quae conatum, seu posse, ad operas christianas obeundas confirmat. Quae virtutes tres tanquam pro subiecto habent animi humilitatem, qua homo, ut libro priore diximus, amorem sui in sui contemptu convertit, et sic informem omnium vere bonorum se agnoscit; et divina gratia est veluti forma, quae omne verum bonum de sursum huic subiecto indit. Et sic saniori de gratia doctrinae, ut libro priore diximus quoque, sunt principia nostrae iurisprudentiae universae conformia.

4.
(pag. 313, n. 1).

Sed qua ratione et bellum troianum et argonautica expeditio, atque adeo Persei, Herculis, Bacchi in Aethiopiam, Hiberiam, Indiam itinera vera sint, explicabitur heic in notis partis secundae, ad caputxii,De origine poeseos, ubiDe primarum vocum alienatione Cfr. piú giú la quarta delleDissertationes, sez.iv [Ed.]. ¹⁶.

5.
(pag. 315, n. 1).

Quae argumenta gravi auctoritate firmantur Polybii, qui,Historia,ii [37], scribit res Asiae graecis Alexandri Magni in persas, res Africae punicis bellis innotuisse romanis.

6.
(pag. 316, n. 1).
Graecae historiae vanitas quatenus excurrit?

Sed, praeter Polybii auctoritatem, quam super attulimus, duo sunt invicta argumenta quibus graeci nedum externas Asiae, quas Polybius dicit, sed suas ipsorum antiquitates turpiter ignorasse demonstrantur: troianum bellum, quod universae profanae historiae celeberrimam epocham statuit, et Homerus, parens omnis graecae eruditionis. De quo utroque

graeci tam foede ignari, ut ferme omnes gravissimi scriptores bellum troianum omnino fictum existiment: de Homeri autem tum patria, tum aetate innumerae extent variantes sententiae, et de aetate quidem usque ad quingentos annos diversae. Quare omnes graecae res, saltem ad Homerum usque (qui, si ad quadrigentos sexaginta post bellum troianum annos vixit, nempe Numae temporibus, ut hoc tempore vixisse, infra, ex Homero ipso, demonstrabimus), nullam prorsus promerent fidem; ac proinde omnia quae Herodotus, graecae historiae parens, per quingentos ferme post bellum troianum annos, nedum de externis gentibus, sed de suis genticis tradit, pro fabulosis prorsus habenda. Quod argumentum si urgeas, de rebus graecis etiam diu post Homerum idem iudicium est faciendum, cum ipsius Homeri et aetas et patria ipsis graecis sit ignorata. Ex quibus conficias nullam de antiquitatibus profanis historiam nobis superesse historia romana certiorem.

7.
(pag. 317, n. 2).
Locutio poetica propria, impropria vulgaris.

Cum propria locutio ea sit, quae alii sententiae, quam cuius nota est, aeque proprie applicari non possit; ut «fervere sanguinem circa praecordia» non potest alium affectum significare quam «iram». At «sperare» pro «timere», populi,

... si volet usus,

Quem penes arbitrium est et ius et norma loquendi, [Hor.,Ep. ad Pis., 71-2], aeque proprie dici potest, ut dictum quandoque est apud Terentium [Andria,ii, 3, 21]:
Nam quod tu speras, propulsabo facile;

quam antiquam locutionem usurpavit postea Virgilius [Aen.,iv, 419]:
... tantum potui sperare dolorem!

Et ratio ea est: quia locutio poetica ex propriis rerum notis componitur, quae res per ultimas ipsarum proprietates describit; at prorsae orationis locutio ex proprietatibus cuiusque rei, tanquam genus, unum abstrahit verbum, ut ex sanguine, fervitione et praecordiis efficit verbum «irasci». Genera autem sunt suapte natura communia, non propria. Quare qui ex genere loquitur, nunquam proprie de rebus loquitur: unde factum ut linguae vulgares magno sint philosophis impedimento ad veras rerum naturas distinguendas.

8.
(pag. 323, n. 1).

Qua poena, vera hebraeorum religio ab falsis gentium omnibus distincta est. Nam, ut priore libro innuimus et hoc latius disseremus, omnes gentium religiones divinatione fundatae; at Deus scientiam boni et mali ab primis parentibus affectatam punivit.

9.
(pag. 325, n. 1).

Uti «cernere» fuit primis hominibus «diligenti inspectione rerum utilitates aestimare»: unde «cretio» romanis mansit, antiquum aditionis hereditatis genus.

10.
(pag. 325, n. 2).

Quod congruit cum eo quod libro priore leviter dictum, et hoc gravius firmabitur, prima in terra iudicia fuisse duella.

11.
(pag. 332, n. 3).

Qui posteriores docent hanc esse corruptae naturae perversitatem, utendis frui, fruendis uti, nempe homines ex vitae necessariis luxus, ex luxibus vitae necessaria fecisse.

12.
(pag. 333, n. 1).

Quam rationem graviter exornat Hermannus Vulteius inCommentario ad «Institutiones»,iii, 15 (Quibus modis re contrahitur obligatio), principio.

13*.
(pag. 334, n. 1).

Atque haec est quam Cicero [De officiis,i, 32] definit «bonitatem naturae».

14.
(pag. 341, n. 1).
Poëtae heroes primi rerum profanarum historici.

Cuius auctores historiae poetae heroes fuere. Cuius antiquitatis apud Homerum extant vestigia duo inOdyssea: alterum ubi Alcinous Ulyssi, postquam suos errores exposuit, dicit eum uti musicum, sive poetam, suam historiam enarrasse; alterum ubi Eumaeus, Ulyssis subulcus, refert Penelopi errorem (Ulyssem, nempe, fictum pauperem senem) suorum historiam malorum sibi uti cantorem, sive poetam, descripsisse [Od.,xvii, 518].

15*.
(pag. 350, n. 2).

Adde: Chamidae autem ex vicinitate chaldaeorum — phoenices, nempe, et aegyptii — mature culti.

16*.
(pag. 358, n. 1).

Quae vix post immensa temporum intervalla inter acutissimos et humanissimos graecos agnovere philosophi.

17.
(pag. 361, n. 1).

Circa tum de Deo dogmata, tum vitae agendae praecepta, quod utrumque verae Summi Numinis religioni omnino dandum: quae cum in statu exlegi sive naturae viguisset, Teophrastus, apud Ficinum, merito hebraeos natura philosophos vocat [cfr.Euseb.,Praeparatio evangelica,ix, 2].

18.
(pag. 365, n. 2).
UNIVERSAE POESEOS PRINCIPIUM
Prima gentium metaphora, ex qua natae falsae religiones.

Et sane pleraeque omnes metaphorae homericae ex duplici hac caussa, aut rerum ignoratione, aut verborum inopia, conflatae, ut naves «maris equi», remi «navium alae» (quam Virgilius postea imitatus dixit «alarum remigium» de Daedalo, sive, ut alibi diximus, de nave a Daedalo inventa), et aliae ad hoc instar innumerae; paucissimae ad ornamentum confictae, ut illa: Aiax «turris graecorum». Et quod maxime metaphoras commendat — ut rebus sensu motuve carentibus animum et actum attribuant, ut «prata rident», «iratum mare», «pontem indignatus Araxes» — id ex eo metaphysico vero effluit: quod homo universi regula fiat et omnia quae ignorat ex sua spectet natura; quod ab rerum imperitis, et pueris maxime, usurpari quotidie observamus. Ex quo genere sunt metaphorae apud Homerum quamplurimae, ut fumus «ignis flatus», «suspiriosa sagitta». Atque ex hoc fonte prima inter homines metaphora orta, qua caelum a motu syderum ingens animal, a fulmine mens longe humana praestantior, nempe Deus, effictus est, et fulmine fari, aquilarum volatibus nuere, unde «fatum» et «numen» provenere: cum qua metaphora, seu lingua falso divina, et idololatria et divinatio simul coortae sunt.

19*.
(pag. 366, n. 1).

Sive rectius dixeris naturam homines, infantia ipsa ducente, a metaphysica ad subalternas artes disciplinasque inchoare; mentemque humanam ingenita habere genera, quae a nobis pueris primulum sua sponte explicantur.

20.
(pag. 366, n. 3).
Episodiorum origo et caussa.

Atque huc revocanda homerica et inde aliorum poetarum episodia, quibus, per occasionem alicuius vel personae vel facti vel rei appellandae, omnes eius peristases seu circumstantiae numerantur, quanquam sint alienae nec quicquam ad rem faciant. Qui mos est rudium ingeniorum, et foeminarum in primis, quae ignorant propria dicere et transmittere aliena.

21.
(pag. 368, n. 2).

Huius σίζ', quam Homerus [Il.,ix, 394], similem Dantes fecit vocem «cric» [Inf.,xxxii, 30], ut sonum exprimeret vitri dum frangitur, quae item ut puerilis ridetur.

22*. Per una disattenzione le note 22-33 sono indicate nel testo con un numero in piú (23-34) [Ed.]. ¹⁷
(pag. 373, n. 1).

Uti peruenses, ubi primum hispanos equites viderunt, eos graecorum more centauros credidere, et hispanicas naves putarunt natantes montes, ut item graeci dixere Cycladas.

23.
(pag. 374, n. 1).
POESEOS HISTORIA

Primum heroica — Deinde tragoedia, cum comoedia antiqua — Demum comoedia nova et bucolica, quatenus comoediae novae pars est — Linguae heroicae demonstratio — Iambus tradux heroici versus in solutam orationem.

Sed enim, si haec et ratione et auctoritate severius expendamus, pro hoc temporum ordine heroicam, dramaticam et bucolicam natas inveniemus. Nam Homerus certe omnibus tragicis prior, quia poesis heroica una imitatione constat, nempe narratione rerum gestarum et relatu orationum quas fuderunt heroes; atque adeo eadem una imitatione qua constat historia, ex qua antiqua possessione historici etiamnum usurpant verba quae Cicero appellat «prope poetarum». At tragoedia et antiqua comoedia, quae veras introducebant personas et novae comoediae tempore, dubio procul, praeeunt, constant imitatione duplici, quod solertioris est mentis, nempe narratione rerum gestarum, et quod personas fingit viventes et praesentes, quae eas gerunt. Nova autem comoedia et bucolica, quatenus pastores loquentes inducit, constat imitatione triplici, quod est summi ingenii specimen, nam fingit primum res, deinde personas, tertio utrasque praesentes et loquentes facit. Unde comoedia nova et bucolica sunt novissima dramaticae poeseos genera: nam, quatenus exametro versu primi pastores suos animi affectus recta significarunt, concedo philologis bucolicam heroica, quantum ad numerum, fuisse priorem. Ad hoc et illud accedat: quod, si tragoediae initia rudissima, qualia ab Horatio inArte narrantur, advertas, conficias inde Homeri magniloquentiam, non ex arte natam, sed ex heroicae etiamtum florentis aetatis natura, et quae in eo rudia sunt — sunt enim innumera — desinas demirari. Praeterea tragoedia et comoedia versibus iambis conceptae sunt, qui versus ad solutam numeris orationem accedit, ita ut graecis inter

fundendas solutas orationes quam saepissime exciderent: an, quando graecos prius versam, deinde prorsam orationem fudisse certo constat, dicendum sit versum iambum graecos prorsam orationem admonuisse? et an inter primos tragoediae ortus graeci iambis sermones fundarent?

24*.
(pag. 375, n. 4).

Et sic, non consilio humano, sed divina providentia factum est ut homines, nondum inventa scriptura, maiorum traditiones cantu facilius conservarent. Quod in nostraSynopsi italica emendes velim, ubi omnium ante nos sententiam sequebamur: homines primos cantum ad memoriae facilitatem excogitasse Si veda sopra p. 7, e cfr. giá ivi, nota 1 [Ed.]. ¹⁸. Quod vero sic emendatum constat cum quamplurimis sane aliis, quae ab hominum industria hactenus putabantur inventa, quae divina providentia, ut homines ad societatem celebrandam conduceret, rebus ipsis dictantibus, per hos utrosque libros demonstravimus esse comparata.

25*.
(pag. 375, n. 5).

Ex hac antiquitate inter Germanos, qui quam maxime puras suae linguae conservarunt origines — unde voces inter ipsos pleraeque omnes monosyllabae, quae porro, eadem ferme, qua apud graecos, felicitate compositae, polysyllabae fiunt — poetae vulgo nascuntur, et ut plurimum de ultimo supplicio damnatis concipiunt carmina. An, ut pueros sontium exemplis ad virtutem instituant, ad eandem ferme lyram accinentes, ad quam primi legislatores, quos dicit Horatius inArte [v. 399], et poeta ab Agamemnone domi relictus Clytemnestrae pudicitiam custodiebat, ut narrat Homerus [Od.,iii, 267]?

26*.
(pag. 378, n. 2).

Atque haec est ratio cur Graeciae civitates ferme omnes Homerum sibi quaeque civem asserant suum. De qua re est apud Ciceronem in orationePro Archia [8] elegantissimus locus.

27*.
(pag. 380, n. 1).
Divinae providentiae argumentum —
Characteres heroici, philosophiae et philologiae principia.

Atque heic quoque divina providentia laudanda: quae hac ratione stupidissimos homines ad meditandum alterum in alterius mentis sensa excitaverit, ut quam primum meditationis genus circa substantiam cogitantem existeret, et metaphysica, ut est omnium disciplinarum parens, ita omnium prima nasceretur, et characteres heroici philosophiae et philologiae, quae geminae coalescerent, essent quasi matrices.

28*.
(pag. 381, n. 1).
«Flos» unde dictus? — Prius nantes in terris, deinde in aquis.

Queis adde «flo», omnis animae, sive omnis vitae — ex qua origine forte et «flatus» et «flos» provenere; — «no», primi omnium in animantibus motus, nempe eniti manibus pedibusque, ut per terram promoveantur, deinde ad motus animantium in aquis translatum: quod necesse fuit in illo matrum ferino cultu erga liberos, qui postea Germanis mansit, ut supra diximus de gigantibus Lib.ii, part.ii, cap.ix, § 27 (p. 352) [Ed.]. ¹⁹.

29*.
(pag. 383, n. 2).

Quod significat, ut diximus alibi, «certum, definitum, immotum loquor».

30.
(pag. 384, n. 1).

De qua latius in notis ad capitaxxiii etxxxi Cfr.Dissertationes,xii exiii [Ed.]. ²⁰.

31*.
(pag. 385, n. 1).

[1] Adde haec alia corollaria:

xxxv

[2] Linguam heroicam fas gentium fuisse, quia per eos characteres gentes, quanquam linguis vulgaribus diversae, in idem conveniebant. Uti etiamnum sinenses, diversi linguis, una communi mente legum characteres intelligunt.

xxxvi

[3] Primos characteres heroicos non tam ab hominum arbitrio quam ab rerum natura factos, ut, exempli gratia, «tres messes» «tres annos» significant.

xxxvii

[4] Atque id ipsum in divinae providentiae admirationem, quae, in illa prima hominum feritate, gentes dissociatas eo naturali sermone conciliaret.

[xxxviii]

[5] [Temporis processu, poetae heroes, ut suam clam plebibus linguam haberent, ut latius infra, alios characteres finxere, ex quo genere sunt, ut plurimum, aegyptiorum hieroglyphica, graecorum fabulae] Questoxxxviii corollario, aggiunto nelle postille all’esemplare inviato al principe Eugenio, non fu poi rifuso nelleNotae [Ed.]. ²¹.

32.
(pag. 386, n. 3).

Et graeci ἐπῳδήν dixerunt, quam «incantationem» latini ab eadem «cantus» origine.

33.
(pag. 388, n. 1).
Philosophiae et philologiae dissidium unde ortum?

[1] Heic observes haec duo:

[2]i. Quod scriptura vulgaris, a mathesi occoepta, in philosophorum metaphysicam homines perduxit.

[3]ii. Quod, uti lingua heroica prius heroes ab hominibus diviserat, ita postea lingua vulgaris divisit philologos a philosophis. Cuius secundae observationis ea ratio est, quod, cum lingua vulgi, quia communis, rerum naturas et proprietates non significabat, philosophi in naturis rerum, philologi in originibus verborum investigandis divisi sunt; et ita philosophia ac philologia, quae ab heroica lingua geminae ortae erant, lingua vulgari distractae.

34.
(pag. 395, n. 1).

Vide notamDe primis coloniis Cfr.Dissertationes,vii [Ed.]. ²².

35.
(pag. 395, n. 2).

Vide notamDe primarum vocum alienatione Cfr.Dissertationes,iv, sez.iv [Ed.]. ²³.

36*.
(pag. 396, n. 1).

Ut Cecropes aegyptii in Atticam colonias deducerent et Danai, item aegyptii, ipsos graecos regnis expellerent. Sed consule notamDe primis coloniis Cfr.Dissertationes,vii [Ed.]. ²⁴.

37.
(pag. 396, n. 2).
Cumae in omni profana historia urbs certe prima.

Per quae omnia, quis tandem mirari desinat — quod inSynopsi italica diximus Si veda sopra, p. 47 [Ed.]. ²⁵ — primam omnium urbem, quam profana tradit historia, Cumas italicas esse. Nam — si graeca omnia, saltem quae ante Homerum, uti hactenus nobis a philologis enarrata sunt, pro fabulosis habenda, et Homerus, certe profanorum scriptorum primus, circa Numae tempora vixit, et Cumae Roma longe antiquiores ab romanis scriptoribus memoratur, et nulla profanarum historia romana certior, ut supra demonstratum inNotis [6], ubi de Homeri aetate, et Cumae ab chronologis longe ante Homerum fundata statuitur — urbs ex certo prima in profana historia universa Cumae erunt. Nam quae de assyriis aut aegyptiis, certe multo quam Cumae prioribus, urbibus narrantur, graecis circa ea tempora omni abrogata fide, ea unice ab sacra historia nobis certa traduntur.

38.
(pag. 397, n. 2).

Nam extispicii, sive divinationis ex victimarum inspectione, nullum apud Homerum extat vestigium: quod et Feithius, inAntiquitatibus homericis, ante nos observarat.

39.
(pag. 397, n. 4).

Ne tamen erres, heic loquimur de scientia augurali, sive de auspiciorum observationibus in artem redactis. Nam ipsius divinationis auctores iidem qui auctores gentium fuere, cum gentes omnes, praeter unam hebraeam, divinatione fundatas in his libris sit demonstratum.

40.
(pag. 398, n. 1).

Nam ipsa Pythagorae in Traciam, scythas, phoenices, aegyptios, chaldaeos, indos, aethiopas, druidas quae narrantur itinera, ob unum aliquod simile inter eas gentes philosophiae placitum, quod Pythagoras quoque docuit, postea repertum, sunt mera commenta eruditorum: quae nedum illa primarum gentium inhospitalitate, quam in his libris disseruimus etNotis infra gravius disseremus Cfr.Dissertationes,vi [Ed.]. ²⁶, sed in hac usquequaque pervii terrarum orbis humanitate, qui eum itineribus lustrant, vix maxima vitae parte peragerent. Sed pro nostris principiis illud verisimilius: quod, cum Samum Polycrates tyrannus oppressisset, idque Pythagoras vix pateretur, in vicinam Italiam commigravit, unde facile fama de italicae scholae doctrina ad samios per phoenices mercatores manare potuit.

41.
(pag. 398, n. 3).

Quod firmat Plutarchus et Diogenes Laertius, apud Schefferum,De italica philosophia, qui hanc sectam, non «pythagoricam», sed «italicam» appellant; et multo gravius Cicero, inCatone [21], his verbis: «Pythagoraei... italici philosophi quondam nominati».

42.
(pag. 402, n. 2).
Cur urbes ciculorum in Transylvania etiamnum dictae «arae».

Neque haec, quae heic dicimus, obturbet illud, quod ciculorum urbes etiamnum dicantur «arae», namque id puto hanc ipsam habere originem. Quod, cum ciculi sint transylvanorum antiquissimi, necesse est ab ipsis deinde saxones et hungaros, qui sunt duae reliquae populi transylvani partes, profugos receptos esse Testo: «recepisse» [Ed.]. ²⁷: deinde, turbis agrariis inter ipsos quoque ortis, saxones hungarosque alias per Transylvaniam, secessionibus factis, sibi sedes quaesisse, et ciculos agrariam rusticamque facere perseverasse cum antiqua optimorum nobilitate. Quod tantum abest ut labefactet, quod confirmat potius quae in his libris de primis aris late sunt dicta.

43.
(pag. 403, n. 4).

Atque haec duo gravia sint exempla eius quod inferius dicemus de primarum vocum alienatione in notis ad caputDe poeseos origine Cfr.Dissertationes,iv, sez.iv [Ed.]. ²⁸.

43 bis*.
(lib.ii, part.ii, cap.xvii, sect.xix: pag. 408, v. 13).

[Hinc vides quam illud verum sit quod inProgrammate proposuimus graecae potentiae argumentum: atticos et aeolos colonias in Ioniam, sive Asiam minorem, misisse undecim ante annos quam Cumae fundarentur, scilicet tum graecos imperium in Asiam protulisse quum regnis ipsi ab aegyptiis spoliabantur.]

43 ter*.
(ibidem, sect.xx: pag. 408, v. 24).

[De insulis constanter affirmandum aliquas suis continentibus adhaesisse, et tempore obscuro animantia eo hominesque

penetrasse, indeque terrae motibus, ut de Sicilia fertur, divulsas esse. Et sane, si quis terrarum situs animadvertat, omnes insulas, prae maris vastitate, proximis continentibus adiacere comperiat.]

44.
(pag. 408, n. 2).

Et ferocissimos gentium mediterraneos fuisse, Calgaci Testo: «Galgaci» [Ed.]. ²⁹ oratio inAgricolae vita [30-2] testatur, apud Cornelium Tacitum.

45.
(pag. 411, n. 1).
Origo et perpetuitas historiae profanae universae.

Et ita tribus his postulatis habetur origo et perpetuitas historiae profanae universae. Nempe ex primo origo a tempore obscuro, ex tertio perpetuatio per tempus fabulosum, ex secundo ad tempus usque historicum certum romanorum.

46.
(pag. 413, n. 1).

Quia, ea aetate, prima hominum et summa dignitas patrum erat, nec homines quid dignius de diis poterant cogitare.

47.
(pag. 414, n. 1).
Primum «templum», caelum —
Templi ἀετός Testo: ἀετόν [Ed.]. ³⁰ unde dicatur? — Unde «pinnae templorum»?

Principio primus deus gentibus Caelum fuit. Deinde caelum ipsum primum Dei templum iisdem habitum est. Qui mos persis mansit — qui fuit color ut Xerses templa Graeciae incenderit, quod parietibus concluderent deos, quibus patere omnia oporteret quorumque ipse mundus templum esset (Cicero, secundoDe legibus [cap. 10]) — et Germanis,

qui, tradente Tacito [Germ., 9], in apertis lucis deos colebant, et difficulter cessit christianae religioni, ut constat ex concilio hannetensi et braggarensi Testo: «bracharensi» [Ed.]. ³¹ apud Burchardum, decimoDecretorum [cap. 10], et etiamnum hodie apud pilappios et livonos eius moris extant reliquiae. Inde ubique gentium templa erectiore extructa fastigio: quod appositissime ad nostra principia graeci ἀετόν (aquilam) vocant, cuius crebra apud Pausaniam [i, 24, 5] mentio; quod non aliunde dictum fuerit quam ab aquilis, quas augures contemplabantur, suis volatibus, qui sublimes sunt maxime, prima «templa», nempe caeli regiones, describere. An quoque inde «pinnae templorum» dictae latinis, quasi pennae, nempe, aquilarum.

48.
(pag. 414, n. 2).
Prima contemplatio caeli.

Et sublimia dicta graecis μαθήματα, et divina contemplanda θεωρήματα; quia primae contemplationes gentium fuere caeli, utrumque verbum ex vulgari sapientia ad sapientiam philosophorum translatum.

49.
(pag. 415, n. 1).
«Interpretari» unde dictum? — Primi interpretes, vates.

Cui origini belle adsonat verbum «interpretari», certe priscis «interpatrari». Quod prima interpretatio divinatio fuerit, quasi «interpatratio», qua optimi patrum sive deorum mentem assequebantur: unde Orpheus Horatio [Ad Pis., 391] «interpres deorum» dictus.

50.
(pag. 415, n. 2).

Et nata lingua falso divina, de qua in notis capitisxxiii et capitisxxxi Cfr.Dissertationes,xii exiii [Ed.]. ³².

51.
(pag. 416, n. 3).

Unde Themis, apud Homerum, vocat et dimittit deorum concilium [Il.,xv, 95;Od.,ii, 68].

52.
(pag. 416, n. 4).

Quia potentia iure nixa fuit omnis humanitatis principium, sicut diximus libro priore, primam legem in terris natam potentiae, a natura tamen meliori dictatam.

53.
(pag. 417, n. 1).
Iliadis systema et scopus.

Unde apud Homerum sanctissimum Iovis promissum Thetidi de ulciscenda Achillis, eius filii, iniuria ab Agamemnone accepta, capitis nutu adprobatum [Il.,i, 524]. Quem ad locum enarrandum interpretes illam rationem afferunt: quod in capite anima praestantiora sua obeat munia. Quam eruditam, tam sane ineptam illius aetatis ruditati rationem! Sed sanctissima Iovis promissa capitis nutu firmata, quia tunc Iupiter ut Iupiter loquitur, lingua divina et solius Iovis propria, hoc est fulminis nutu: quod illud consequitur commode, illo Iovis nutu concussum Olympum, quia fulmine montes concutiuntur. Qua fabula ita enarrata, totaIlias eo spectat, ut firmet graecis auspiciorum religionem, in qua tot, tanti et tam varii rerum casus narrantur, ut per tot rerum discrimina Iupiter explicet tandem rationem qua Achilles, ab Agamemnone inhonoratus, honore, ut Thetidi ipse promiserat, cumuletur.

54.
(pag. 417, n. 2).
Ut Atlas putatus astronomus?

Eadem prorsus ratione qua Atlas astronomus habitus est, quod «caeli observator», alienata voce, posteris traditus sit:

qui, significatione eius vocis nativa, quam romani iure augurio custodiere, augur observabat de caelo, uti observavit quoque post eum Hercules. Qui uterque sustinere caelum dicti, quia auspiciorum observatione religiones deorum sustinuere, ne ruerent et homines ad priorem impietatem reciderent.

55.
(pag. 418, n. 2).

Quod confert ad id quod de falso divina lingua inferius inNotis dicemus Cfr.Dissertationes,xii [Ed.]. ³³.

56.
(pag. 420, n. 1).
«Lustrum» unde et «lustratio»?

Ἄλσον vocat Homerus quem latini «lucum», Plutarcho enarrante inVita Romuli [20, 2], et apud eundem, passim, in lucis arae. An ab hac potissima ipsorum parte «lustra» dicta: unde «lustrum» romanis sacrum, quo urbs purgabatur, et «lustratio» purgatio ipsa, quae aqua et igni fiebat; ab iis nempe rebus duabus, a quibus, ut demonstravimus, coepit humanitas universa.

57*.
(pag. 421, n. 1).
Nuptiae confarreatae indissolubiles — Cur sera inter
romanos divortia?

Graecis autem hordeum, quod far apud romanos, in sacris erat, conferente Dionysio, libroii [25]; unde utrisque molae salsae erant, quibus victimas immolabant. At principio romani patricii confarreatione nuptias celebrabant, ex qua inter ipsos erat indissolubile matrimonium, quod postea solis sacerdotibus mansit, inter quos diffarreatio non erat permissa, quae inter ceteros patricios postea licuit (Tiraquellus, tertioAd leges connubiales Il titolo del libro delTiraqueau èSemestria in «Genialium dierum» Alexandri ab Alexandro, iurisperiti neapolitani, librivi (Lugduni, 1651). Cfr. pp. 100-114 [Ed.]. ³⁴; Alexander ab Alexandro,Dierum

genialium lib.ii, cap.v Coloniae Agrippinae et Parisiis, 1550 [Ed.]. ³⁵). Argumentum primos patres sacerdotes omnes fuisse et cepisse uxores in omnis vitae consortium, ut Modestinus in definitione nuptiarum [Dig.,xxii, 1, 1] eleganter dicebat. Atque haec sit ratio cur inter romanos sera introducta divortia.

58.
(pag. 423, n. 1).

Quo more etiam orientales usos, atque adeo ius gentium esse, docet Rebeccae historia (Genes., cap. 24).

59.
(pag. 426, n. 1).
Cur ius vitae et necis in liberos seu filios iustos?

In liberos: et ideo tribuit, quia ex iustis nuptiis natos constat esse partes parentum, cum iustae nuptiae, ut legibus romanis phrasi utar, «certum patrem demonstrent».

60.
(pag. 427, n. 1).
Ut potestas patria proprie «paternum imperium»?

Et Livius in historia horatiani iudicii, cuius verba sunt [i, 26]: «Patre proclamante se filiam iure caesam iudicare: ni ita esset, patrio iure in filium animadversurum fuisse». Unde in legibus romanis patria potestas momentose «paternum imperium» dicta mansit.

61.
(pag. 428, n. 2).
Paterna maiestas.

Unde in romanis legibus patria potestas graviter «paterna maiestas» est appellata.

62.
(pag. 428, n. 3).

Emenda «inter primas artium»: nam inter vere pios pecuaria, inter gentes fuit omnium prima rustica, ut postea probavimus libroii, parteii, cap.xi, § «Eosdem in ruris artibus» [52].

63.
(pag. 428, n. 4).
Cur vere pii pastores?

Abrahamum et Lothum (Genes., cap.xiii, vers. 7), quorum prior fuit primus gentis hebraeae conditor. Et sacra historia antidiluviana, quanquam narret Cainum Abele priorem natu, tamen Abelem prius memorat pastorem, deinde Cainum agricolam, et Cainum, impium in suos, ac proinde in Deum, fundasse civitatem, cui legibus opus erat, ut pastura tuta per agros fieret.

64.
(pag. 429, n. 1).
Ius heroicum foeminas in perpetua tutela esse.

Et ex moribus heroicis illud quoque est antiquum ius romanorum, ut vel virgines in parentum, vel nuptae virorum, vel viduae iterum parentum, vel, parentibus defunctis, fratrum aut alius adgnati proximi tutela essent. De quo iure duo extant pulcherrimi apud Homerum loci inOdyssea: alter ubi proci per Antinoum significant Telemacho ut sinat matrem suo iudicio uti et nubat cui pater ipsius iusserit [ii, 113-4]; alter ubi Minerva cum Telemacho fingit patrem fratresque iubere ut Penelopes Eurimacho, praecipuo procorum, nubat Contaminazione ed errata interpretazione diOd.,i, 275 sgg. eii, 224 [Ed.]. ³⁶.

65.
(pag. 430, n. 1).
Donatio caussa mortis, testamentum heroicum — Iusta aetas
romanorum heroica.

De testamento heroico meminit Iustinianus,Institutiones, lib.ii, [tit. 7],De donationibus, [§ 1]. Illud vero inanimadversum adhuc: heroes vigesimo quinto aetatis anno condidisse testamenta, ut Telemachus, quem domi puerum Ulysses reliquerat, qui postea viginti annos bello vel errore abfuit; et quo ipso anno redit in patriam, filius, mortuum ratus patrem, caussa mortis donat Peiraeo [Od.,xvii, 751 sqq]. Quod donationis genus rudimentum quoddam testamentorum erat. Unde iusta aetas romanorum vigesimo quinto aetatis anno definita ex hoc iure heroico est, quanquam in testamentis prius decimo octavo, demum per Iustinianum anno decimoquarto contracta.

66.
(pag. 431, n. 1).
Primi cippi sepulchrales.

Qui mos heroicus est, namque Homerus [Il.,xvii, 434-5] super cadaveribus sepultis cippos defigi memorat.

67*.
(pag. 431, n. 2).
Unde in genealogia «cippi» et «rami».

Et italis familiarum sive adeo gentium auctores dicuntur «ceppi e pedali», et passim apud Homerum heroes «rami Martis» [Ἄρηως υἷες]} dicuntur.

68*.
(pag. 433, n. 1).

[1] Scripturam «obsonare», auctoritate codicum, in quibus cum «b» scriptum, et quia casu seu terminatione in «o»

apud priscos latinos auctores scriptum quoque reperitur: unde, ex analogia, «personare», significatione de qua heic agebam, dictum coniiciebam. Sed postea, vera utriusque verbi origine vestigata, placuit sequi lectionem cum «p», et, ut frequentius apud scriptores latinos cadit, «opsonari», cui ex analogia «personari» respondeat.

«Opsonari» unde dictum? — Primae aetatis innocentia —
Unde «vescor»? — Romanis «visceratio» heroica.

[2] Nam sane «opsonari» non aliunde quam ab «Ops», quae dea est potentiae et inter primas dearum, ut alibi diximus, originem duxerit. Quod heroes principio nonnisi ferarum carnibus vescerentur, quas deae Opi venaturi sacrabant: uti deinde vescebantur carnibus pecudum, quas ante aliis diis immolassent (quod primae aetatis innocentiae perbelle convenit, qua ῥέξειν καὶ ἕρδειν dicti qui primi victimas diis mactarunt, quasi magnum aliquid patrassent, teste Plutarcho); et inde a victimarum visceribus «vescor», quasi «viscor», sit appellatum, ac primum de carnibus proprie dictum sit; unde «visceratio» romanis mansit distributio sacrorum viscerum in populum a sacerdotibus facta.

Quae primae «opimae mensae»? — Quae prima «opima spolia»?

[3] Hinc primae forsan latinis «opimae mensae» fuerunt, quasi mensae Opi sacratae, et prima forsan «opima spolia», sacratae Opi quoque ferarum exuviae: deinde «mensae opimae» dictae mansere regum, et «opima spolia» caesis regibus per romanos duces bello detracta.

[4] Hinc mos ille diu mansit heroibus tantum carnibus vesci, ut apud Homerum semper: cuius heroes carnes ipsi secant, verubus figunt, super prunis assant, quia id ea dignitate facere videbantur, qua sacerdotes victimas mactant, igne adolescunt, assa viscera distribuunt. Quare Agamemnon, in duobus foederibus feriundis, suo ipsius cultro in altero agnam, in altero suem caedit, quia qui reges, iidem sacerdotes erant [Il.,iii, 292 sqq.;xix, 249 sqq.].

Heroica dignitas in Homero, ubi hactenus indecori notatus —
Convivia orta ex caussa religionis.

[5] Plurimum igitur heroicae dignitatis illae narrationes homericae habent, quas hactenus indecoras putarunt, quod in coena, quam Achilles dat Agamemnonis ad se legatis, ipse diptychas facit seu carnes bifariam dividit, Automedon secanti tenet, Patroclus accendit ignem, assat carnes, panes in canistris dispensat, apponit pocula, Achilles vero assa viscera legatis distribuit [Il.,ix, 205 sqq.]: cuius simile narrat in coena quam idem Achilles dat Priamo [Il.,xxiv, 621-6]. Quod graviter confirmant Athenaeus, librov [19], ubi tradit primam conviviorum caussam fuisse religionem, ex qua nempe primulum hostiae mactatae sunt, et Homerus ipse, apud quem (quod et Feithius observavit) nullum fere narratur convivium, in quo non diis sacra fiant.

69.
(pag. 435, n. 1).
Mos scuta armis onerandi heroicus.

Qui heroicus mos mansit graecis, quanquam in ingeniorum elegantiam demutatus, ut notatus Alcibiades, teste Plutarcho [Alc., 16, 1], quod clypeum gestaret in quo Amor tenens fulmen insculptus.

70*.
(pag. 435, n. 2).
Primae iuris personae, primum ius personarum — Maiestas,
persona reipublicae.

Igitur ferarum exuviae, primae personae quas induebant heroes, fuere characteres poetici quibus heroes nomina familiarum vel gentium significabant. Per quae nomina maiorum successiones ad minores redibant, et ab his personis ius personarum primulum extitit; quas personas dicuntur heredes sustinere defunctorum, quorum acquisiverunt hereditates, quas heroum diximus alibi «le prime signorie». Unde etiamnum

foeciales regiis insignibus, quae appellant «blasone», sustinent regnorum personam, quam definire possis «maiestatem». Hinc ius personarum, heroum proprium, diu plebibus incommunicatum, ut infra, ubi de legeXII Tabularum, late est dissertatum, et iura ab hac origine romanis «nomina» dicta mansere.

71.
(pag. 438, n. 1).
Iuramentum priscis pro deo habitum — «Iusiurandum» unde dictum?

Quae [religio] tanta apud primos homines fuit, ut Homerus iuramento quandoque, tanquam machina, utatur, qui indissolubiles natura fabularum nodos dissolvat, ut quum Circes iurat Ulyssi se eum in porcum haud esse commutaturam [Od.,x, 345]: ita ut, ubi iusiurandum interponeretur, ibi Iovem adesse crederent. Cuius religionis bellissimum vestigium servavit romanis ipsa vox «iusiurandum», ea vi qua «ius» neutro genere successit pronomini «hoc», de quo alibi nobis poeta [Ennius, ap. Cic.,De nat. deor.,ii, 2]:

Aspice hoc sublime cadens, quem omnes invocant Iovem;

unde postea factum «Ious Iovis» Iupiter, et «ious iouris» ius ipsum.
72.
(pag. 439, n. 2).
Inter rudes ius scriptum — Homericae aetatis ruditas.

Uti cottidie observamus homines paullo rudiores, si quid iis mandaveris et ut ipsis dictum sit explicare non possint, id sane neque per aliam aequae neque adeo maioris utilitatis rationem gerere, seque excusare quod illa alia ratio ipsis diserte mandata non sit. Qui mos heroicae ruditatis apud Homerum inter deos, nedum inter homines, observatur, qui sibi ab aliis mandatas orationes iisdem omnino verbis conceptas, ac ne virgula quidem mutatas, perferunt aliis.

73.
(pag. 439, n. 3).
Iuramenta ex iure stricto inter ipsos deos accepta —
Ius gentium primarum strictum.

Quin dii ipsi apud Homerum, hac verborum religione, vel iurati vel iuratos deos alios accipiunt, ut Iuno per Stygem (per quam nunquam peierasse dicit) Iovi ait Neptunum nullo ipsius consilio inferre damna troianis. Nam, re ipsa, consilium Neptuno dederat Somnus, a Iunone ad ipsum missus, qui, Iove sopori dato, id Neptuno suaserat [Il.,xv, in pr.]. Et alibi, cum Iupiter dixisset ex se oriturum qui omnibus finitimis imperaret, intelligens Herculem, Iuno a Iove iusiurandum exigit sic futurum; et quia eadem, Lucina, ex Stheneli uxore Eurysteum septimestrem edit in lucem, sub cuius imperio Hercules, Iunoni invisus, multas aerumnas pertulit [Il.,xix, 95 sqq.]. Ex quibus locis conficitur, cum foedera inter gentes iuramentis firmentur, primarum ius naturale gentium strictum fuisse, ut inHistoria temporis obscuri firmavimus.

74.
(pag. 442, n. 1).
Natura ponderis, mensurae, numeri.

Nam primum puto homines pondus, deinde mensuram, tandem numerum, omnium maxime abstractum, intellexisse. Itaque cum his quae heic de Astraea libripende dicta sunt convenit illud, quod saepe ab Homero narratur: Iovem expendere bilancibus fata.

75.
(pag. 442, n. 4).
Prima bella latrocinia.

[1] Ut primum bellum apud primum omnium scriptorem, Homerum, sit monomachia, seu singulare certamen Paridis et

Menelai, cui adiungitur foedus, ut uter eo certamine caesus esset, illius populus victus dederetur [Il.,iii, 267 sqq.]: quo in loco, pro ipsa rerum natura, rudimentum, auctus et perfectio bellorum dantur intelligi.

Prima «hostimenta» — Prima duella publica —
Prima foedera belli caussa — Primae hostiae — Primae victimae.

[2] Nam necesse est prioribus novem annis fuisse duarum earum gentium damna ultro citroque data, sine ulla belli indictione, quae pro nostris principiis dixeris proprie «hostimenta»; deinde fuisse duella eorum qui privatim fecissent et accepissent iniurias; postremo foedera bellorum caussa concepta, quibus ob privatorum iniurias, quae publico consilio factae aut impunitae essent, populi dederentur. In quibus foederibus caedebantur quae primo et proprie «hostiae» dictae sunt, ut ab hostibus postea victis «victimae» appellatae: unde forsan bellorum caussa prima sacrificia orta dixeris.

Bellorum indictiones nondum Homeri tempore.

[3] Haec foedera fuere indictionum rudimenta. Nam, cum Paris et Menelaus aequa pugna excessissent, res integra haesit: quare graeci optabant ut inciperent ab troianis iniuriae, quibus acceptis, ipsi purum piumque gererent bellum: uti ab troianis re ipsa orta est, qua Pandarus prior Menelaum sagitta vulneravit [Il.,iv, 108]. Argumentum, graecorum fuisse optimatium, troianorum, ut in Asia, iam monarchicam esse rempublicam. Et sic Homeri tempore bella nondum indicebantur per foeciales.

76*.
(pag. 443, n. 2).

Quas [purgationes civiles] canones appellant «vulgares». Quae barbaris seculis ex legum iudiciariarum ignoratione celebrabantur; sed postea, ut quae Deum tentarent, prohibitae.

77.
(pag. 448, n. 1).

Ad illud ipsissimum instar quo, apud Homerum, Maron, sacerdos Apollinis, degebat in luco [Od.,ix, 197-201], et illic res ad victum necessariae ei suppetebant ex iis quae deo de more offerebantur.

78.
(pag. 448, n. 2).
Cur sacerdotes coronati? — Cur monarchae sacri? —
Cur reges sacrorum?

Ex hoc divino regimine, quod omnium primum in terris probavimus, apud gentes omnes mansere sacerdotes coronati, ut supra in hisNotis dictum Cfr., nel presente volume,Dissertationes,v, § 5 [Ed.]. ³⁷, et primi reges fuere reges quoque sacrorum. Quibus regnis in monarchica adstrictis, monarchae fuere sacri, et in libertatem resolutis, religionis ergo apud graecos βασιλεῖϛ ἱερῶν — ut apud athenienses ex Demosthene,In Neaeram [74 et 113], et Platone inPoliticis, — «sacrorum reges» apud romanos, dicis caussa, perdurarunt.

79.
(pag. 454, n. 1).
Mars plebei, Minerva heroes in bello.

Ut, apud Homerum, Iupiter Marti, a Diomede vulnerato, dicat eum tam improbum esse, ut, nisi ex se genitus esset, infimus omnium deorum haberetur [Il.,vi, 897-9]. At Pallas Minerva primum post Iovem in concilio habet locum, et in contentionibus semper Marte superior [Il.,xxi, 404 sqq.].

80.
(pag. 456, n. 2).
«Adorare» unde dictum?

Ab «adore» volunt grammatici dictum «adorare», quod «sacrificare» significat. Quod etymon firmat heroum nuptias sacrificiis esse celebratas. Quae nuptiae confarreatae sacerdotum postea mansere romanis.

81 Il contenuto della presente nota si trova ampliato nella nota 86 [Ed.]. ³⁸.
(pag. 459, n. 1).

Κλέος graece, «cluer» latinis, «gloria» utrisque, est poetarum Fama, quam ipsi alatam fingunt (quod alae patriciorum stemma fuere), in summa sedere turri, in regum turribus poetarum (in urbibus heroicis quae inferius declarantur), et inde fortium virorum nomina proclamare, indidem vulgi sive plebium rumores excipere [Aen.,iv, 184-8]. Et heroes, qui ea fama cluebant, proprie «fama inclyti» dicti sunt, quos sacra historia belle evertit «famosos a seculo» [Gen.,vi, 4] «Et inde fortium... famosos a seculo» è aggiunta marginale [Ed.]. ³⁹. Atque ab hac usque ultima antiquitate gloria fuit, ut eam Cicero [Pro Marcello, 8] definit, «fama meritorum in genus humanum pervagata».

82.
(pag. 459, n. 2).
Serpens terrae character.

Nam serpens fuit heroicus terrae character, sive quod sit animal omnium intimum terrae, sive quod vario colore, nempe nigro (quo perpetuo adiuncto Homerus terram appellat), viridi, flavo, terrae varios colores imitetur. Unde apud Homerum habes serpentem, qui in arboris nido octo passerculos pullos, tandem matrem voravit, Chalcantem, ex nostris mythologiae principiis, terram troianam interpretari in graecorum potestatem

novem post annis venturam; et graecos, dum graviter cum troianis ad naves pugnant, a supervolante aquila caesum anguem, qui inter ipsos deciderat, accipere omen se troiana terra potituros [Il.,ii, 222-5;xiii, 200 sqq.].

83.
(pag. 459, n. 3).
Mythologorum error.

Et serpentes Mercurii caduceo involuti, et Medusae capilli in angues conversi, et Chimera, qua parte draco erat, ut hoc libro etNotis infra. Quin ab ipso Hercule non semel angues memorantur extincti, ut a puero in cunis discerpti, quia in agricultura heroum pueritia versata est, sive terrarum subactio fuit prima heroum aerumna: ab eodem caesus draco, qui Hesperidum hortos custodiebat (ut inferius inNotis quoque), quae forsan in aliis Graeciae orbibus aliae ab hydra fictae sunt fabulae. Et ita, ob horum ignorationem characterum, serpentes, draco, hydra ex uno plures Herculis labores facti.

84.
(pag. 460, n. 1).
Nota reipublicae optimatium, ordinis opulentia.

A quo [Dite] primi agrorum domini primi «dites» sive «divites» fuere: unde respublicae, quae postea ex his ditibus conflatae sunt, optimatium fuere, quarum nota praecipua est ordinis opulentia. Quae est ratio cur lege agraria patres dicebant rempublicam romanam labefactari.

85.
(pag. 460, n. 2).

Italice «Signorie». Ut his ipsis de caussis veneta respublica orta, vocabulo maxime proprio, «Signoria veneta» appellatur, et «Dominio veneto» eius ditio.

86* Cfr. nota 81 [Ed.]. ⁴⁰.
(pag. 460, n. 3).
Famae mythologia — «Famuli» inde dicti, unde «clientes» —
Κλυτοί Testo: κλυτροί e κλυτρός [Ed.]. ⁴¹, «inclyti».

Quae, κλέος graecis, «cluer» latinis, «gloria» utrisque, est poetarum Fama: quam alatam finxere, quod alae stemma erat heroum, ut inferius; in summa sedere turri, in arce heroica, in regum turribus, quae, ut in his libris etNotis dictum, principio in edito sitae sunt; et ex ea turri fortium virorum nomina proclamare, nempe ob feras extinctas et violentos ad aras caesos; inde vulgi rumores excipere, sive preces ad ipsorum asyla confugientium. A qua Fama forsan dicti «famuli» et «familiae», quanquam postea primae syllabae quantitas mutata sit, ut a «cluer» appellati «clientes». Atque hi heroes primi et proprie «fama inclyti» dicti sunt: unde κλυτός2, «inclytus», apud Homerum, perpetuum adiunctum deorum, regum, heroum; atque id est quod, dum apud eundem instruitur contra troianos universus graecus exercitus et expeditur ad pugnam, per heroum ordines Fama pervolitat [Il.,ii, 93], per catervas plebeiorum non item. Hos gigantes sacra historia antediluviana appellat «potentes a saeculo viros famosos».

87.
(pag. 460, n. 4).

Horum primorum in terris hospitum character expressissimus est heros, quem Homerus narrat hospitio in via extructo omnes praetereuntes promiscue excepisse. Quam indiscretam hospitii celebrandi rationem Plato, apud Spondanum, in notis, ex errore vocum alienatarum de suis hospitiis iam excultae humanitatis accipiens, reprehendit.

88.
(pag. 462, n. 3).

Uti, Herodoto tradente [vi, 57, 3], apud spartanos, optimatium quoque rempublicam, publice instituti «proxeni» dicti, qui hospitum curam cultumque haberent.

89.
(pag. 466, n. 3).

Unde, apud Homerum, graecus exercitus universus in heroes et plebeios divisus; ut a romanis historicis externarum gentium exercitus per earum principes eorumque clientes descriptos legas.

90.
(pag. 467, n. 1).
Clientelae ex Homero.

De quo praeclarus Homeri locus est, ubi Menelaus Telemacho dicit, si ipse et Ulysses Troia domum incolumes ambo rediissent, decresse urbem condere, quo is cum filio et suo populo commigrasset, una illarum urbium, quibus ipse moderabatur, vacua relicta [Od.,iv, 171 sqq.].

91.
(pag. 469, n. 2).

Nostra ipsissima in Homero feuda vide inNotis libri prioris, ubiDe feudorum origine Cfr. nel presente volumeDissertationes,ii [Ed.]. ⁴².

92*.
(pag. 470, n. 1).

Quae vocis origo firmat prima bella fuisse duella, quae nos, vernacula lingua, appellamus «disfide».

93.
(pag. 477, n. 1).

Arae maximae historiam, pro nostris principiis enarratam a Cornelio Tacito, vide nota sequente [136] ad pag. 548, vers. 13.

94.
(pag. 477, n. 2).

Itaque Evander character sit aboriginum illorum qui errare destiterunt et deinde, per eam rerum seriem quam narravimus, fuere optimi, qui, heroicis regnis per Italiam agricultura arisque fundatis, demum operam dedere pasturae.

95.
(pag. 479, n. 1).

Rectius:Ordo civilis primus in terris natus.

96.
(pag. 479, n. 3).
Minervae e Iovis capite natae mythologia.

[1] Huius historiae character est fabula, qua Vulcanus bipennis ictu gravidum Iovis caput aperuit, ex quo nata Minerva est. Sub qua mythologi altissima secretioris sapientiae arcana involvi hactenus crediderunt, quae vix excultissima Grecia Platones decent: dicamus igitur horum temporum ruditati convenientia. Vulcanus — character plebeiorum, quatenus artes fabriles exercent — ictu ferit Iovis caput — nempe, secessione facta, ordinem regnantem, cuius character est Iupiter, ferit; — eique caput seu mentem aperuit, ut nasceretur Minerva, — nempe ordo civilis, ordo patrum, qui rerumpublicarum sapientia semper habita est.

Minerva apud Homerum fere semper bellatrix inIliade —
Semel pro prudentia.

[2] Quanquam apud Homerum, inIliade, Minerva fere semper appelletur modo «praedatrix», modo «bellatrix» modo «urbium propugnatrix» — qua appellatione troiani obsessi eam invocant; et Minerva semper opponitur Marti, qui est plebeiorum apud heroes militantium character, et adest Diomedi, qui Martem vulneret [v, 856], et in contentione Martem saxo ferit [xxi, 404 sqq.] — semel Veramente due volte:Il.,v, 260;Od.,xvi, 282 [Ed.]. ⁴³ prudentiae characterem facit, ubi narrat Minervam ademisse troianis mentem, qui equum dureum in urbem immisissent. Ex quibus locis manifesto conficitur Minervam esse characterem patrum armatorum, qui sunt sapientia rerumpublicarum domi in concilio, in concione, in quam prodibant armati, ubi proprie dicta Pallas; foris in bello, ubi proprie dicta Bellona; utrobique in ordine, ac proinde utrobique Minerva.

97.
(pag. 481, n. 2).
De Discordiae pomo mythologia — De pomis Hesperidum mythologia —
Unde aureus Aeneae ramus?

Turbarum agrariarum historia fabulae de Discordiae pomo tradita est, quae sane altius ab aureis Hesperidum pomis est exordienda, si Hercules in alio graeco orbe poma (quod porro traditum posteritati mansit), ut in alio oves, ut nuper in hisNotis diximus, ab Hesperia ad suos portasse enarretur. Nam sane aurea in Hesperidum hortis poma pro frumenti messibus accipienda sunt, quia de nulla planta alia verum illud: quae aureas radices, aureum truncum, aurea folia, aureos fructus habet. Et, in illa vocum inopia, messes debuere «poma» dici: quia, cum antea nullos alios nossent fructus nisi naturae, inter quae charissima poma, ut quae hyeme famelicis quam nux et glans essent maturiora, deinde hos

industriae fructus, messes, ab eadem charitate dixere «poma» et, ut ab aliis naturae distinguerent, a colore «aurea» dixere. Qua simili ratione, ut primi poetae messes fecere poma, deinde Virgilius, antiquitatis scientissimus, messes aureum effinxit ramum, ut hoc libro infra dictum est in mythologia Aeneae virgiliani Cfr. part.ii, cap.xxiv, § 15 sgg. e, in questeNotae, n. 120 [Ed.]. ⁴⁴. Hesperides sunt Atlantis filiae, qui caelum humeris sustinuerat: nam deorum religione, ut alibi dictum, vel primae omnium artes natae. Poma draco pervigil custodiebat: nempe terra squamosa, squalida Testo: «squallida» [Ed.]. ⁴⁵, inculta, quae inter antiquos dumos, vepres spinasque frumentum legi prohibebat. Semperque vigilabat, quasi tempore non daretur sopori: quin usque et usque silvesceret. Hercules draconem occidit, ut alibi igne extinxit hydram — terram domuit — et poma — frumentum — reportavit. Aureum autem Discordiae pomum sunt igitur agri culti: nam de iis agrariae turbae extitere. De caelo demissum: nam agricultura deorum religione orta est. De eo contenderunt Iuno, Venus, Pallas: nam Venus est character plebeiorum; Iuno regina, character regii ordinis sive optimatium; Pallas sunt optimates in ordine, quia in turbis agrariis hastatorum ordo coortus est. Nam inscriptio «pulchriori detur», et iudicium Paridis, et inde troianum bellum, ex inobscuratione nativarum significationum a posterioribus poetis addita sunt: ut Plutarchus duos versus, qui extant in principioIliadisxxiv [28 sq.], in quibus solis eius iudicii fit mentio, ab Homero expungendos existimet.

98.
(pag. 481, n. 3).
Unde «legare» in testamentis? — Legislatores proprie qui?

Primi legati fuere primorum patrumfamiliarum famuli, dicti Homero κήρυκες Testo: κύρυκες [Ed.]. ⁴⁶, qui apud eundem modo sunt heroum comites, modo epularum ministri, modo ministri sacrorum,

sed ut plurimum praecones et nuncii gestantes suorum heroum sceptra. Ex qua origine certe venit patribusfamilias romanis verbum «legandi» in testamentis. Rebuspublicis primum natis, primi publice legati ipsi reges fuere, et primi reges proprie fuere primi legislatores, qui ferrent ordinis leges ad plebem: quibus apud romanos successere consules, qui leges, in senatu deliberatas et conceptas tabulisque perscriptas, ferebant ad populum.

99.
(pag. 483, n. 1).
In eadem urbe duo corpora nihil aequi iuris habentia ex Homero.

De quibus tres in Homero loci disertissimis verbis. Duo inOdyssea [ii, 6 sqq. et 267 sqq. etxv, 411 sqq.]. Primus, ubi Telemachus irascitur ithacensi plebi et «alterum populum» appellat, quod sibi, in concione gravissimas procorum iniurias quiritanti, mutus considat, nec procos increpet, quando ii multi, proci autem pauci sint. Secundus locus, ubi Eumaeus subulcus narrat Ulyssi in insula Syria, sua patria, duas esse urbes, in quibus cives divisa divisim habebant omnia, et utrisque Ctesium Ormenidem, patrem suum, imperare. Tertius locus est inIliade [ix, 648], ubi Achilles queritur Agamemnonem, erepta Briseide, sibi iniuriam fecisse tanquam colono magistratuum immuni.

100.
(pag. 484, n. 1).
Unde «patria» dicta? — Unde «respublica»?
«Res patrum», ut postea «respublica», «res populica», «res populi».

101.
(pag. 485, n. 1).
Turris regia.

Ut apud Homerum non semel. Sed praecipue ubi Andromache, ut sciret de Hectore, conscendit turrim in qua regum concilium habebatur [Il.,xxii, 430 sqq.].

102.
(pag. 485, n. 4).

Nempe regna, in quibus in concilio, quod dicebatur βουλή,/ clam secernebant; in concione, quae dicebatur ἀγορά, decreta vulgabant.

103.
(pag. 485, n. 6).
Regna Homeri optimatium.

Quanquam in Homero nunquam statuas legere memini, quod et Feithius ante observarat. Dicamus igitur principio praemia tributa, deinde positas statuas. Igitur non mirum si, apud Homerum, Minerva, quae est character patrum in concilio, contra Iovem bellum movere agitet, eum rata plus aequo studiosum partium troianarum, quod edixisset diis omnibus ut eo bello a graecis troianisque porro agerent integri [Il.,viii, 358 sqq.]. Is enim mos auditoribus probabatur ex natura rerumpublicarum eius temporis, quae optimatium regna erant; et ea fabula reges heroici monebantur ne regiam potestatem in dominationem converterent.

104.
(pag. 488, n. 2).
Sisyphi mythologia — Vulcani claudi mythologia —
Cur «imo loco natus» pro «plebeio»?

Ceteras turbas agrarias, quae semper cum infelici plebeiorum successu factae sunt, significare videtur Sisyphus, qui in Inferno — in planis camporum, ubi agebant plebei — saxum in summo monte promovere conatur — hoc est poeticas regum turres occupare, — unde semper in ima devolvitur — semper ad plana redigitur in ordinem plebeiorum. — Turbas vero de connubiis heroum hominibus, seu plebi, communicandis videtur significare Vulcanus, qui, dum studet Iovem placare Iunoni — hoc est ut cum Iunonis auspiciis Iupiter ad hominum uxores commeet, nempe ad plebeias — ab Iove irato calce de caelo

— de turri regia — deiectus est: quo casu ambobus pedibus claudus factus — hoc est in imis plebeiorum locis haesit. Qui ob similitudinem dictus claudus prae summis locis, ubi habitabant heroes: ex qua ultima antiquitate est illa romana locutio «imo loco natus» pro «plebeio».

105.
(pag. 492, n. 1).
Themidis mythologia.

Et Themidem primam dearum diximus supra, hoc libro et inNotis [51] vocare et dimittere consilium deorum apud Homerum, quia ex divinae poenae metu gentes sub deorum regimine rectae sunt.

106*.
(pag. 492, n. 2).
Deucalionis et Pyrrhae mythologia — «Lapis» pro «stupido».

[Lapides retroacti homines fiunt]: nempe qui stupidi ante fuerant, disciplina oeconomica induunt humanitatem. Ab qua ultima antiquitate «lapis» pro «stupido» latinis mansit.

107.
(pag. 493, n. 3).

Quid quod apud Homerum nedum per aquilas, sed per accipitres etiam capta omina? Et in hieroglyphicis, apud ValerianumHieroglyphica sive de sacris aegyptiorum aliarumque gentium literis, (Lugduni,mdlxxix) [Ed.]. ⁴⁷, illud: «humanum corpus cum accipitris capite»?

108.
(pag. 494, n. 1).
Iovis et Iunonis mythologia.

Sic postea accepere physici. Sed, pro nostris mythologiae principiis, Iuno soror Iovis, quia primae gentium nuptiae inter

fratres sororesque fuerunt, quas Homerus in Aeoli regia describit [Od.,x, 7]. Cuius characteris significatione obscurata, Iupiter et Iuno habiti incestuosi.

109*.
(pag. 494, n. 2).

Et alatus, quia alae patriciorum stemma fuere.

110.
(pag. 494, n. 3).

Haec interpretatio amice componi potest cum alia superius in nota [96] ad paginam 479 huius libri.

111.
(pag. 494, n. 4).
Aegydis mythologia.

Aegidem primo et proprie Iovis dictam esse, et iccirco Iovem perpetuo adiuncto ab Homero donari «aegidem tenentem»; postea obtinuisse ut scuta deorum ita dicerentur, scribit Natalis ComesMythologiae sive explanationes fabularum (Venetiis, 1551) [Ed.]. ⁴⁸, lib.ii, cap.v. Sed pro nostris mythologiae principiis aegis Minervae, seu Palladis, seu Bellonae proprium scutum fuit, ut in statuis numisque postea servatum. Nam, Medusae capite affixo, est character imperii publici, ut infra hoc libro dictum, quod in regnis heroicis erat apud ordinem heroum, cuius Minerva character est. Divinorum autem characterum prima significatione obscurata, Homerus Iovem, alii poetae alios quoque deos aegide armarunt.

112.
(pag. 495, n. 2).
Mercurii [mythologia].

Et Mercurium pinnulas in petaso et talos habere alatos, quia est heroum ad plebeios legatus, quorum stemma heroicum alae erant.

113.
(pag. 495, n. 5).
Martis [mythologia].

Martem principio fuisse characterem plebeiorum apud heroes militantium supra in hisNotis [96] dictum. Postea, obscurata nativa significatione huius characteris, acceptus est significatione quam heic.

114.
(pag. 495, n. 6).
Caereris [mythologia].

Quae in alio graecorum orbe Proserpina.

115.
(pag. 496, n. 1).
Veneris, Thersitis mythologiae — Homero decorum,
adversus philologos, assertum.

VideCanones mythologicos infra in hisNotis Cfr.Dissertationes,xiii [Ed.]. ⁴⁹. Heic tantum addo plebeios, qui ex ferino cultu multum retinebant, prae heroibus, qui iamdiu coeperant humanius educari, foedos esse. Hinc ab Homero narratur Thersites turpis, qui, item ignavus, Achillis et Ulyssis inimicus, Agamemnonis detractor [Il.,ii, 216 sqq.]. Is enim est plebeiorum character, quorum mores sunt esse infensos nobilitati et iis, qui reipublicae praesunt, obtrectare: quare, ut ceteri plebei, ab Ulysse sceptro pulsatur. Quem morem retinuere, etiam libertate a Bruto instituta, romani, qui, ut refert Sallustius, in hoc libro recitatus Cfr. p. 560, n. 2 [Ed.]. ⁵⁰, de plebeiorum tergo poenas regio more sumebant. Cum autem philologi huius characteris significationem hactenus ignorassent, culpavere Homerum, qui in gravissima fabula ridendam personam induxisset.

116.
(pag. 497, n. 2).

Et auspiciis omnis heroum nobilitas continebatur, ut dictum inNotis, De natura heroum Cfr.Dissertationes,viii [Ed.]. ⁵¹.

117.
(pag. 497, n. 3).

Ops eadem quae Terra, quatenus gentes continet: qua significatione universitas nationum dicta est «orbis terrarum», et plures dicti «terrarum orbes», ut «orbis romanus» aliique; quod illae locutiones satis confirmant: «ubique terrarum», «ubique gentium», «nusquam terrarum», «nusquam gentium», quae sunt promiscuae significationis. Eadem et Berecynthia a Berecyntho, Phrygiae monte: quia in montibus narravimus primos optimorum constituisse lucos. Et Rhea filia Caeli: quia in lucis de caelo observare coeperunt. Et mater deorum: quia ab auspiciis provenerunt deorum religiones. Et Cybeles Iovis alumna, quem in Ida monte clam aluit: quia optimi lucorum secreto Iovem educarunt, Iovis religionem auxerunt. Et Ops dicta ab «ope», quam ab inclytis confugientes ad ipsorum aras implorarunt. Et bona dea: unde inclyti ab ea Ope «optimi» dicti sunt. Turrita: cincta poeticis regum turribus, quas diximus urbes heroicas. Regnorum conciliatrix: namque ex clientelis, ab inclytorum ope ortis, regna optimatium provenere. Hinc romani matrem Romuli fecere Rheam, ut eius regnum optimatium significarent et, maiorum gentium traditionibus, quo antiquius eo augustius facerent; et, ab ea magnam divinitatis provenisse partem professi, magnae deum matri ludos magnos celebrabant.

118.
(pag. 498, n. 1).

Haec sunt principia, ex quibus tertium linguae genus in hisNotis, nempe falso divinae, tandem invenimus Cfr.Dissertationes,xii [Ed.]. ⁵².

119.
(pag. 499, n. 1).

Cuius numen Venus, ut alibi dictum.

120.
(pag. 500, n. 1).

Vide latius notamDe aureae aetatis mythologia Cfr.Dissertationes,x [Ed.]. ⁵³.

121*.
(pag. 504, n. 2).
Obsequii historia.

Hisque rationibus obsequium, quod cum clientelis erga inclytos primum coepit; deinde, optimatium rebuspublicis natis, a plebibus erga patres perseveravit; tandem a populis universis erga reges monarchicos stetit. Quae nunc proprie dicitur erga monarcham fidelitas subditorum.

122.
(pag. 505, n. 1).
Peculii historia.

Et cum ea quidem proprietate: ut clientes peculium possiderent, patrimonium, patrum proprium, non haberent. Quod et ratio suadet: nam qui laxiori clientes lege quam filiifamilias heroum haberentur, quando nihil, praeterquam vitam salvam, cum inclytis pepegere? Et pulcherrima Homeri auctoritas confirmat inOdyssea [xiv, 449 sqq.], ubi Eumaeus, Ulyssis subulcus, Ulyssi, ficto erroni, narrat se possidere Mesaulium, quem, absente Testo: «Mesantium, absente» [Ed.]. ⁵⁴ domino, seorsum a domina et Laerte, inter Testo: «quem inter» [Ed.]. ⁵⁵ taphios suis facultatibus emerat. Quae est ipsissima peculii natura, quam iuris interpretes definiunt «servi vel filiifamilias naturale patrimonium», ut TeophilusInst. iust.,iv, 6, § 10 [Ed.]. ⁵⁶, sive,

ut alii explicatius Tuberone, citato da Ulpiano (Dig.,xv, 1, 5, § 4) [Ed.]. ⁵⁷, quod ii a rationibus paternis vel dominicis seorsim habent.

123.
(pag. 506, n. 2).

Ut postea fuere Romae iuris certamina inter plebem patresque, primum de tribunis plebis creandis, tum de aequando iure, deinde connubiis, porro de imperiis, postremo de sacerdotiis plebi communicandis, ut infra hoc libro dicetur.

124.
(pag. 508, n. 2).

Et Homero «Iovis confabulator» [Od.,xix, 179].

125.
(pag. 509, n. 2).
De Homeri caecitate coniectura.

An ab hac primarum legum poenalium severitate summa et in iisdem exercendis rigore nimio primi poetae, sive primi legislatores, «caeci» dicti, quales Tiresias thebanus et Demodocus phoeax ab Homero narrantur [Od.,x, 492-3;viii, 64], quod nullum personarum respectu, seu, ut dicunt, nullam acceptionem haberent (unde forsan mos areopagitis in tenebris ferre sententias), eaque appellatio postea praestantiae poetis manserit, ut inde ipse quoque Homerus caecus posteris traditus sit? Per un errore materiale intervenuto nelle schede del Vico («pag. 108, vers. penult.», invece di «pag. 180»), questa nota è intercalata, nell'edizione originale, fra la nota 56 e la 57. Avvedutosi, per altro, della svista soltanto dopo la tiratura del foglio di stampa relativo, il Vico aggiunse a questo luogo il rimando: «Vide notam superius de caecitate primorum poetarum» [Ed.]. ⁵⁸.

126.
(pag. 514, n. 2).

Vide notam superiusDe triplici hominum vita ex Platone et Homero Cfr.Dissertationes,vii, § 11 [Ed.]. ⁵⁹.

127.
(pag. 519, n. 1).
Notandum de origine feudorum et iuris romani quiritium privati.

Sed in hac publici imperii genesi mansere patribus ius vitae et necis in filios et ius nexi in clientes, ut diu custodiere romani; et sic cum ipsa primarum rerumpublicarum natura feuda coorta sunt: ut patres omnem vim privatam, ipsi inter se pares, summo reipublicae imperio submitterent, quam ipsimet vero in suos subiectos, nempe filios et clientes, exercerent. Quod summe notandum arbitror pro feudorum origine et iure romano quiritium privato.

128.
(pag. 519, n. 2).

De qua [cathena] multa in hoc libro etNotis.

129.
(pag. 522, n. 4).
Persei, Andromedae, Pegasi mythologia.

Ex eodem genere fuisse necesse est Orcam, marinum monstrum, Andromedam, cauti catenatam, hoc est terrore defixam, voraturum, nempe piratarum navem quae per oras Aethiopiae virgines rapiebat; et Perseum, sive graecos heroes, Pegaso, sive nave, sive maris equo, et remis, quae sunt navium alae — quod utrumque dicebat Homerus, — ea hostium sive barbarorum incursione Aethiopiam liberavisse Testo: «liberavit» [Ed.]. ⁶⁰.

130.
(pag. 523, n. 4).

Unde mansit proverbium «Cretensi mare», dictum in eos qui doctos docere velint.

131.
(pag. 534, n. 1).
Primi de fundis contractus, praecaria et census —
Prima «immunitas» — «Census» pro «patrimonio».

Quo argumento coniiciebamus «precium» a monosyllabo «praes» deductum, quanquam primae syllabae quantitate mutata, ut quamplurimis vocibus derivatis evenit. Sed postea comperi a monosyllabo «prex» provenire — unde «precor» et «precarius», ex quo est precaria possessio, — quod prima precia fuerint clientum preces, quibus referebant ab inclytis praedia colenda: uti, barbarie recurrente, precariae inter primos contractuum fuere (quod et de censibus quoque hoc libro observavimus). Ita ut statuendum sit: principio patres agros, quos ipsi sibi iure optimo, hoc est omni iure immunes, habebant, quae forsan prima «immunitas» fuit, dedisse plebeis sub privato cuiusque patris censu — quo tempore, primo et proprie, «census» pro «patrimonio» dictus est; — deinde quos agros patres iure optimo habebant sibi, Servium Tullium censui publico subiecisse.

132.
(pag. 540, n. 3).
Divinae Providentiae argumentum.

Queis addo pulcherrimum Taciti locum inVita Agricolae [cap. 21], qui, ut cicuraret britannos, ingeniis ferocissimos, curavit principum filios «liberalibus artibus erudiri». Quae apud imperitos «humanitas» vocabatur, cum pars servitutis esset: quod divina providentia sic convertebat, ut per eas servitutis artes humanitas in efferas gentes proferretur.

133.
(pag. 542, n. 2).

De aurea aetate vide plura superius inNotis Cfr.Dissertationes,x [Ed.]. ⁶¹.

134.
(pag. 543, n. 3).

Et pro triplici hac aetate, quam aegyptii statuerant, deorum, heroum, hominum, triplicem quoque linguam divinam, heroicam, vulgarem, in terris fuisse tradidere, ut superius in notisDe lingua divina Cfr.Dissertationes,xii, § 3 [Ed.]. ⁶².

135.
(pag. 543, n. 4).

[1] Sed, temporis obscuri universi veluti breviaria, unum latinis felicissime conservavit ipsa vox «paterfamilias», qua continentur patria potestas et clientelae, quae plurativo numero «patres»: cui ex adverso respondet «plebs», quum significat respublicas fuisse optimatium. Alia extant apud Homerum duo [Il.,ii, 101 sqq.;xviii, 483 sqq.].

Sceptri Agamemnonis mythologia.

[2] Alterum elegantissimum: Agamemnonis sceptrum. Id fabricarat Vulcanus, plebeiorum character: quia plebei regna crearunt heroibus. Vulcanus dederat Iovi, qui est regum character: quia prima gentium regna fuere divina. Iupiter Mercurio tradiderat, qui legatorum, sive legislatorum, character est: nam prima lege agraria clientelae ortae, quibus prima merx operis in terris statuta, victus diurnus, a qua merce, ut alibi, «Mercurius» appellatus. Mercurius porro Pelopi restituit: quia lege agraria secunda regna optimatium, sive humana, fundata sunt. Inde, perpetua regum successione, Pelopes Thyesti, Thyestes Atreo, Atreus Agamemnoni tradidere.

Clypei Achillis mythologia.

[3] Alterum exactissimum est: Achillis clypeus. In quo descripta principio caelum, mare, sol, luna, sydera, nempe mundi creatio; deinde duae urbes. In quarum priore sunt

primum choreae, cantus, hymenaei, nuptiae: epocha oeconomicae potestatis. Deinde concio, leges, iudicia, mulctae: epocha potestatis civilis. Posterior urbs armis obsessa, et utrinque abactae praedae, oves bovesque: epocha bellorum. Hinc distinctius civitatum expressae origines. Primum terrae quae arantur et aratores messoresque: prima artium agricultura. Deinde primi reges, qui messoribus prandia apponi sceptro iubent: epocha clientelarum. Tum vineae consitae; posthaec armenta, pastores, tuguria: hactenus vita rustica et pecuaria, agricultura posterior. Demum choreae: nempe seculum voluptatis.

136.
(pag. 548, n. 1).
Arae maximae historia.

Circa quam pomoerium a Romulo positum Tacitus,Annales, lib.xii, cap. 24 Testo: «xiv» [Ed.]. ⁶³, numero iuxta nostra principia describit his verbis: «Igitur a Foro boario, ubi aereum tauri simulacrum aspicimus, quia id genus animalium aratro subditur, sulcus designandi oppidi coeptus Testo: «captus» [Ed.]. ⁶⁴ (nempe totus ager aratus), ut magnam Herculis aram amplecteretur»: nempe qui totus aratus ager ara Herculis erat.

137.
(pag. 549, n. 3).

Et aliis satis multis romanae historiae locis ex Livio potissimum in his duobus libris passim ad id expensis.

138.
(pag. 550, n. 2).

Quibus [auspiciis] in his libris etNotis demonstravimus omnes heroum dignitatem contineri, et ex iisdem omne ius romanum antiquum fuisse heroicum.

139.
(pag. 554, n. 4).
Cretio heroica.

De heroica cretionis origine vide notam [9] superius.

140.
(pag. 554, n. 6).
Optio heroica.

Et ipsa optio heroicae originis est. «Optare» enim earum rerum est quae sunt in summi Numinis potestate. Quare dicendum sub theocratiis natam, qua aetate gentes omnia patrare deos credidere.

141.
(pag. 558, n. 1).

Topica rerum romanarum, quam mihi confeceram; idem loci genus, ubi collocata erat paterni imperii severitas; eadem nominum amplitudo; idem affectati regni crimen et insignis Manlii severitas, quae in mente dominabatur: cuncta haec me coniecere in falsum, ut patrem «Manlii» pro «Cassii» sumerem, quem fama fert apud Livium domestico iudicio filium verberasse, necasse, peculium Cereri consecrasse.

142.
(pag. 559, n. 1).

Qui mos heroicus a gigantibus usque originem ducit, ut, cum Platone et Homero, in hisNotis superius observavimus Cfr.Dissertationes,iii, § 12 [Ed.]. ⁶⁵.